زیر نظر استاد محترم :
جناب آقای دکتر علیرضا پورخباز
گردآورندگان:
زینب عارفی- آرزو رامشینی
مقدمه :
امروزه صنایع نشان دهنده میزان استفاده از تکنولوژی در هر کشور است. ایران از قدیم مهد فعالیت های مختلف صنعتی بوده است و در بسیاری موارد هنر و صنعت را در هم ادغام نموده است. گرچه روند کار در ابتدا با سرعت بالایی در این زمینه پیشرفت داشته، اما بسیاری صنایع در جای جای کشور به صورت سنتی انجام می گیرد. یکی از این صنایع مربوط به مصالح ساختمانی مانند آجر ، سفال، کاشی و ... است. اولین نوع کوره ها را که در سال های بسیار گذشته در زمینه تولید این مواد شروع به کار نموده و هنوز هم فعال است «کوره های سنتی دستجرد» است. خاک مورد نیاز این کوره ها «مل» نام دارد که از بقایای رسوبات سیلاب ها و مسیل های خشک شده است. در دیواره قالب های خشت زنی از ماسه یا شن استفاده می کنند تا خاک به دیواره قالب نچسبد. تقریبا در بهترین حالت کار هر کارگر حداکثر روزی 8000 آجر می زند. اولین ردیف خشت ها که در کوره چیده می شود را آجر های «میل کوره » نام دارند که نسبت به آجر های ردیف های بعدی مرغوب تر و با کیفیت ترند و به صورت جداگانه به فروش می رسند. سوخت این کوره ها روغن سیاه است. زائدات آن برای مصالح ساختمانی به کار می رود، اما شرط آن این است که درمعرض هوا قرار نگیرد، چون به مرور زمان دچار اکسایش شده و به حالت پودر در می آید. به دلیل اینکه کاراین کوره ها در فضای باز انجام می گیرد و نیاز به گرمای کافی دارد، فقط در 6 ماهه اول سال فعال است.
نوع دیگر کوره، کوره های 12 ماهه است که دارای دودکش بلندی است به ارتفاع متوسط 15 متر. در این کوره ها از کود حیوانی برای سوخت استفاده می شود و تعداد آجر بیشتری در روز تولید می کنند. آجر های حاصله هم دارای درجه مرغوبیت خوبی اند. این کوره ها تا حدی از حالت سنتی خارج شده اند.
اما کامل ترین نوع کوره های آجرپزی که کاملا به شکل ریلی کار میکنند کوره های آجرپزی «آژند» می باشدکه درمشهد قرار دارد.
انجام کار پروژه در ابتدا برای معرفی فیلترهایی برای جلوگیری از انتشار آلودگی به خصوص در مورد کوره های بلند واقع در حاجی آباد بود که اطراف آن خانه های مسکونی و مزارع وجود دارد. اما بعد از آشنایی با این کوره ها و اینکه این کوره ها به صورت منسجم و نزدیک هم نیستندو نیز به دلیل عدم همکاری خانوارها و صاحبان کوره، این امر منتفی شد و در این پروژه تنها آشنایی و معرفی این کوره ها بسنده کردیم. امیدواریم این تلاش برای خوانندگان عزیز این مطالب مفید واقع گردد.
با سپاس
زینب عارفی-آرزو رامشینی
شهرستان بيرجند با 140 كيلومتر مرز مشترك با كشور افغانستان در جنوب استان خراسان واقع شده است. شهرستان بيرجند از شمال به شهرستان قاينات، از شرق به كشور افغانستان،از جنوب به شهرستان نهبندان و استان كرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود است. وسعت اين شهرستان 34893 كيلومترمربع و مركز آن شهر بيرجند مى باشد كه در 59 درجه و 13 دقيقه طول جغرافيايى و 32 درجه و 53 دقيقه عرض جغرافيايى ودر ارتفاع 1470 مترى از سطح دريا قرار گرفته است.فاصله شهر بيرجند تا مركز استان خراسان 481 كيلومتر، تا مركز استان سيستان و بلوچستان 458 كيلومتر و تا مركز استان كرمان 586 كيلومتر ميباشد. بيرجند شهرستانى كوهستانى است و در آن كوهها و درههاى عميق و حاصلخيزى وجود داردكوههاى عمده شهرستان عبارتند از:رشته كوه باقران در جنوب كوه شاه در غرب (حاشيه كوير) ، رشته كوه مؤمن آباد. آب و هواى اين شهرستان بيابانى و نيمه بيابانى است. در شهرستان بيرجند رودخانه عمده اى وجود ندارد و رودها كه به «كال» معروفند، عموماً فصلي و مسيل ميباشند.اين شهرستان در حال حاضر داراى 4 بخش مركزي، خوسف، درميان، سربيشه، 19 دهستان و 4 نقطه شهري ميباشد بيرجند پرجمعيت ترين شهرستان جنوب خراسان ميباشد و جمعيت آن طبق سرشماري سال75، 000/280نفر بوده كه از اين ميزان 000/130 نفر در مناطق شهري و 000/150 نفر در مناطق روستايى ساكن ميباشند.
نام نخستين بيرجند «كهستان» يا كوهستان بوده، كه عربی آن «قهستان» است، يعنی زمينی كه در آن، كوه بسيار باشد. از آن جا كه اين ناحيه دارای جايگاه طبيعی و جغرافيايی ويژه‌ای بوده و كوه های زيادی دارد، به آن كهستان گفته اند و عرب ها آن را «قهستان» ناميده اند. در برگزيدن نام بيرجند استدلال ها و دلايل متفاوتی ارايه می‌شود. برخی بر اين باورند که واژه بيرجند در اصل «برگند» يا «بركند» و يا به گونه عربی «برجند» بوده است. «بر» به معنی نيم، نصف و «گند» به معنی شهر است. بنابراين برگند يا برجند، به معنی نصف شهر است، كه به دليل كوچكی شهر، آن را برگند گفته اند. اندك اندك برگند به بيرگند و بيرجند تبديل يافته است. عده ای ديگر نيز واژه بيرجند يا بيرگند را شامل دو پاره بير، به معنی چاه (در عربی) و گند يا جند، به معنی مكان، محل و شهر در فارسی می دانند، بر اين اساس معنی آن شهری است كه دارای چاه و آب باشد. اين ناحيه كه محدوده بزرگی از خوسف در باختر، تا طبس مسينا در خاور را شامل می شود، در مسير راه های ارتباطی مهمی بوده، كه نواحی جنوبی كشور را به هرات، نيشابور و خراسان بزرگ پيوند می داده است. به بيان ديگر ناحيه بيرجند در محل برخورد سه ناحيه مهم خراسان بزرگ در شمال، نواحی درونی فلات و نواحی جنوبی ايران در باختر و جنوب باختری، و نواحی سند و سيستان در جنوب خاور بوده است.
بيرجند و قهستان پيش از اسلام وجود داشته و بنای آن را به سام بن نريمان نسبت داده اند. برخی نيز آن را بخشی از قلمرو فريدون، پادشاه پيشدادی می دانند. وجود روستاهايی در اين ناحيه چون سلم آباد، فريدون، گيو، و … مويد اين گفتار است. ناحيه بيرجند در 29 هـ . ق به دست مسلمانان افتاد و تا 259 هـ . ق، از سوی فرستاده گان خلفا اداره می شد. در اين سال يعقوب ليث صفاری، به منظور سركوبی عبدالله بن محمد بن صالح سگزی، كه نزد محمد بن طاهر به نيشابور رفته بود، از راه قهستان و قاينات، رهسپار نيشابور شد. وی در سر راه خود، بيرجند و ديگر نقاط قهستان را گشود و حاكمانی بر آن مناطق گمارد. قهستان تا سال 299 هـ . ق، در دست خاندان صفاری سيستان بود. از اواخر سده پنجم هـ . ق، حسن صباح برای برانگيختن مردم اين ناحيه، يك نفر داعی به نام حسين قاينی را به آن جا فرستاد. دعوت وی كه خود از مردم قهستان بود، با پيروزی رو به رو شد، زيرا مردم بيرجند و پيرامون آن، از حكومت سلجوقيان به تنگ آمده بودند. كار اسماعيليان در قهستان بالا گرفت و در خاور قهستان موفق به ايجاد يك حكومت محلی شدند. در ميانه سده 7 هـ . ق، هلاكوخان مغول به دفع اسماعيليه برخاست و سپاهيان وی هفتاد قلعه يا دژ اسماعيليه را در ايالت قهستان گشودند.
هر چند نام بيرجند از سده 7 هـ . ق مطرح شده، ولی تا دوران صفويه، يعنی سده 10 و 11 هـ . ق، هم چنان قصبه ای بيش نبوده است. از اين زمان فصل نوينی در تاريخ اين شهر گشوده شده است. در اواخر دوران صفوی، بيرجند حاكم نشين ولايت قاينات شده و فرمانروايان آن، در فتنه افغان و لشكركشی های نادر شاه افشار، اهميت ويژه ای به دست آوردند و مايه رونق و اعتبار شهر بيرجند گرديدند. از اين پس روز به روز بر پهنه و جمعيت آن افزوده شد و بدين ترتيب عوامل سياسی، مقدمات ايجاد شهری را در يك محيط جغرافيايی نامساعد فراهم كردند.
شهرستان بيرجند در پايان سال 1377 داراي 59 واحد صنعتي فعال بوده است. اين رقم 2/2 درصد از واحدهاي صنعتي داراي پروانه تحت پوشش اداره كل صنايع و معادن و سازمان جهاد كشاورزي استان را شامل مي‌شود.
مهمترين واحدهاي فعال شهرستان بيرجند عبارتند از:
كارخانه عظيم لاستيك سازي كويرتاير، كارخانه قندقهستان، پلاستيكسازي قهستان، مواد آرايشي و بهداشتي بهكف، رنگ سازي نگار، شركت انرژي، كارخانه شيرپاستوريزه و فراوردههاي لبني، فراوردههاي غذايي خاوران، كارخانه زرين (توليد كننده انواع ترشيجات و مرباجات و كشك) ، كاشي و سراميك، آجرسفال، پتوبافي، فرش ماشيني و ...
سفال گری: با وجود تحقيقات گسترده اي كه در زمينه سفال و سفالگري شده هنوز محققان دقيقاً نمي دانند كه اين هنر از چه زماني شروع شده ولي يقيناً سابقه ديرينه و چندين هزار ساله سفالگري در نقاط مختلف جهان به هزاره هاي ماقبل تاريخ مي‌رسد و سفالگري ايران از اين امر مستثنا نيست.بيش تر محققان و باستان‌شناسان معتقدند كه ايران زادگاه سفالگري بوده و اين هنر از اين كشور به ساير نقاط جهان راه يافته است. سفالگري در اين منطقه مانند سايرمناطق به روش‌هاي مختلف انجام مي‌گيرد. در بيرجند جنبه كاملاً كاربردي دارد و آنچه بيش از هر چيز داراي اهميت است اين كه سفال اين منطقه بدون لعاب بوده و اگر در مواردي هم نياز به لعاب كاري بوده به صورت بسيار ابتدايي انجام شده است. سفالگري در بيرجند در روستاهاي شاهزيله و كوشه انجام مي‌گيرد اما سنتي ترين و قديمي‌ترين روش سفالگري در منطقه شاهزيله انجام وارايه مي‌شود. گل مورد نياز اين منطقه از اين روستاها تهيه مي‌شود. سفالگران اين منطقه معمولاً خاك مل ( خاك رس قرمز كه در اين محل از اطراف شاهزيله و مهديه تهيه مي‌شود ) را مورد استفاده قرار مي‌دهند اغلب كودهاي مورد استفاده زميني است و سوخت آن گازوييل است از آنجا كه حرارت كودهاي آن‌ها قابل كنترل نيست لذا برخي از ظروف در هنگام پخت ذوب مي‌شوند در اين كوره در عين استفاده از يك نوع گل رنگ‌هاي متفاوت پس از پخت داريم كه علت آن تغيير حرارت كوره در قسمت هاي مختلف است از ديگر ابزار سفالگري چرخ سفالگري است كه اغلب توسط خود هنرمند ساخته مي‌شود و اغلب سفال گران با چرخ پاي كار مي كنند سنگ چرخ سفال معمولاً از جنس چوب سنگ و سفال استفاده مي‌شود برخي از سفالگران روي سنگ چرخ نمد روغن زده مي‌‌‌كشند.
سفالگری در منطقه خراسان جنوبی كاملاً جنبه كاربردی داشته و آنچه حائز اهمیت است سفال منطقه بدون لعاب می باشد و یا به صورت لعاب ابتدایی انجام می گیرد. كار سفالگری در بیرجند خاص مردها بوده ولی در مهدیه(شاهزیله)اگر كارگر مرد نباشد زنان در آوردن گل و جابجا كردن كوزه ها كمك می كنند ، اما در پشت چرخ نمی نشینند .روستای شاهزیله و كوشه از مناطق قدیمی ساخت ظروف سفالی می باشند ، خاك مورد استفاده معمولاً خاك مل و خاك رس بندی و كوره ها اكثراً زمینی بوده و سوخت آن گازوئیل می باشد . چرخكاری در این منطقه به روش ابتدایی و اكثراً با چرخ پائی است امادر سالهای اخیر از چرخ برقی نیز استفاده می کنند . تكنیكهای سفالگری به روشهای مفتولی ( كوپل ) و چرخ كاری است و معمولاً برای ساخت ظروف با ارتفاع زیاد و یا ساختن تنور استفاده می شود . گاهی مقداری شن به خاك سفالگری اضافه می شود چون سفالگران منطقه بر این باورند كه وجود شن در خاك باعث استحكام بیشتر و بالارفتن مقاومت گل در هنگام پخت شده و در ضمن سرما را در درون ظرف نگه می دارد و یا از موی انسان به عنوان لویی استفاده می شود.
كوره هاي آجرپزي
مصرف انرژي براي توليد هر تن آجر در كوره هاي تونلي جديد ۶۲ ليتر معادل نفت كوره نسبت به روش سنتي كاهش مي يابد. به گزارش قلم سبز ايران، بررسي هاي صورت گرفته توسط سازمان بهينه سازي مصرف سوخت هدررفتن حجم قابل توجهي انرژي در سيكل توليد آجر در كشور را نشان مي دهد. اقدامات صورت گرفته جهت بازسازي كوره هاي قديمي به كوره هاي تونلي جديد موجب شد ميزان مصرف انرژي براي توليد هر تن آجر از ۱۱۸/۴ ليتر معادل نفت كوره به ۵۶/۴ ليتر معادل نفت كوره كاهش يابد. در حال حاضر ۵ درصد كوره هاي آجرپزي ايران تونلي هستند و هنوز ۹۵درصد واحدهاي توليد آجر از كوره هاي سنتي استفاده مي كنند.
درباره کوره:
افزایش سالیانه قیمت سوخت های نفتی در داخل کشور و رشد روزافزون میزان وابستگی بخش های عمده صنعت به این منبع انرژی فناپذیر و نیز متکی بودن اقتصاد و درآمد دولت به امر صادرات نفت، توجه ویژه ای به امر بهینه سازی مصرف انرژی در داخل کشور را می طلبد، لذا می بایست با به کارگیری اهرم هایی چون حفظ محیط زیست و مهار عوامل اصلی منجر به تورم مصرف کنندگان عمده این سوخت های فسیلی را به رعایت الگوهای جدید مصرف سوخت ترغیب کرد.متاسفانه بزرگترین عامل مصرف در انرژی داخل کشور مصارف خانگی می باشد.در مناطق شهری و یا روستایی که امکان مصرف سوخت گاز طبیعی در آنجا وجود ندارد، عمدتا نفت سفید و یا گازوئیل در وسایل حرارتی از جمله بخاری و آبگرمکن های نفتی استفاده می شوند. همچنین به مصرف بالای نفت سیاه (مازوت) در کوره های آجرپزی که در مجاورت اکثر شهرهای بزرگ از جمله تهران و مشهد نیز قرار دارند ، نیز می توان اشاره کرد. طرح آتشکده این وسایل حرارتی متاسفانه سنتی بوده و مربوط به 50 سال گذشته می باشد و تا کنون هیچ تغییر عملی و اصولی در طرح آن ها داده نشده است .
انجام احتراق ناقص در وسایل فوق منجر به نشر بالایی از مواد آلاینده از دودکش این وسایل از جمله دوده و مونوکسید می شود. برای رفع مشکلات فوق می توان تکنولوژی های جدیدتری را به کار گرفت. در روش های جدید با توجه به اصول کاربری علم احتراق و مشخصات سوخت های سبک و سنگین تولیدی، ایران کیفیت و کمیت مطلوبی از اختلاط سوخت و هوا تعیین می شود.به این ترتیب می توان مصرف سوخت ار در این نوع وسایل به نحو مطلوبی کاهش داد تا به حد بهینه ای نزدیک شوند. نتایج ارائه شده در این کار تحقیقاتی بر اساس اطلاعات موجود از شهرستان بیرجند واقع در جنوب خراسان می باشد.
وسایل نفت سوز از جمله بخاری ها و آبگرمکن های خانگی در تمام نقاط ایران چه شهری و چه روستایی کاربرد وسیعی دارند. طراحی آتشخانه و منبع ذخیره آبگرم (در آبگرمکن ها ) و اتاقک فلزی منتقل کننده حرارت (در بخاری های نفتی ) قدیمی می باشند و از طراحی مهندسی و علم روز فاصله زیادی دارند و طرح های موجود مربوط به همان طرح اولیه آن ها یعنی به حدود بیش از 50 سال پیش مربوط می شوند. به طور مشابه طرح کوره های آجرپزی سنتی در ایران نیز مربوط به زمان های گذشته می باشد.این وسایل خانگی بعد از خودروها و وسایل نقلیه در مناطق شهری دومین عامل آلوده کننده هوا و محیط زیست می باشند. عمده آلاینده های خروجی از آن ها شامل گاز خطرناک و خفه می باشد که مورد اخیر نیز شامل مقدار (smoke) و دود مرئی (CO) مونوکسید کربن می باشد. فرایند احتراق در این وسایل خانگی و نیز اختلاط (soot) زیادی دوده سوخت تبخیر ناپذیر نفت (در شرایط اتمسفریک) با هوا به طور غیر علمی انجام می شود و فرایند های انتقال حرارت و تبدیل انرژی از صورت انرژی شیمیایی در سوخت به انرژی گرمایی به طور ناقص و ابتدایی انجام می شود. کوره های آجرپزی که در حوالی اکثر شهرهای بزرگ و کوچک ایران قرار دارد نیز بر مشکل آلودگی هوا می افزایند و چون در این کوره ها عمدتا از نفت کوره استفاده می شود لذا به دلیل وجود گوگرد بالا در نفت کوره تولیدی ایران در (SO2 ) میزان نشر اکسیدهای گوگرد بالا می باشد.از یک سو با توجه به روند رو به رشد قیمت مازوت تولیدی پالایشگاه های ایران در 6 سال اخیر طبق جدول زیر دیده می شود که طی این مدت قیمت مازوت بیش از 10 برابر افزایش یافته و امروزه هر لیتر از این سوخت با حداقل قیمتی برابر 120 ریال به دست مصرف کننده می رسد و از طرف دیگر با توجه به مسائل مهم حفاظت از محیط زیست مناسب به نظر می رسد که هرچه سریعتر در بهینه سازی انواع کوره های آجر پزی سنتی اقدام جدی به عمل آید.
|
|
طبيعت رو دوست نداري؟